Obszary problemowe rolnictwa - Wstęp
Badania przeprowadzone w IUNG-PIB nad oceną warunków produkcji rolniczej, zagrożeń degradacji gleby i środowiska wykazały, że w skali kraju jedna trzecia (32%) powierzchni użytków rolnych należy do obszarów problemowych rolnictwa (OPR). Zróżnicowanie potencjału produkcyjnego rolnictwa wynika ze zmienności przestrzennej środowiska przyrodniczego, w tym głównie warunków glebowych, wodnych oraz klimatycznych. Niska jakość i przydatność oraz potencjał produkcyjny gleb bardzo lekkich wykorzystywanych na cele rolnicze stanowi naturalną barierę w uzyskiwaniu wyższych plonów i obniża konkurencyjność gospodarstw. Niski odczyn gleby zmniejsza przyswajalność składników mineralnych, które pod wpływem przemywania mogą przemieszczać się do wód gruntowych, powierzchniowych i stymulować procesy eutrofizacji. Kolejne utrudnienia w rolniczym użytkowaniu gleb wynikają z nasilenia procesów erozyjnych i występowania spływów powierzchniowych. Efekty erozyjnej degradacji gleby mierzone są zarówno w skali pola, gospodarstwa oraz w skali zlewni i regionu. Do najważniejszych skutków erozji w skali pola należy zaliczyć spłycenie poziomu orno-próchnicznego na stoku i akumulacja materiału glebowego w miejscach niżej położonych, z czym wiąże się zmiana stosunków wodnych i obniżenie żyzności gleby i pogorszenie efektywności produkcji. Negatywne następstwa erozji w szerszym ujęciu wiążą się z zamulaniem infrastruktury melioracyjnej, drogowej i zwiększeniem kosztów ich eksploatacji. W wymiarze środowiskowym z migracją składników mineralnych i pozostałości środków ochrony roślin do systemu wód otwartych, a w konsekwencji również zanieczyszczeniem Bałtyku. Czynnikiem istotnie ograniczającym dochód rolniczy jest rozdrobniona struktura agrarna, mała powierzchnia gospodarstw, duża liczba i rozproszenie działek w przestrzeni określanych często mianem uciążliwej szachownicy gruntów. Elementem towarzyszącym zwykle rozdrobnionej strukturze gruntów jest wadliwa sieć dróg transportu rolniczego, wąskie i rozjeżdżone drogi, nie przystosowane do transportu ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych. Do utrudnień przyrodniczo-organizacyjnych dochodzą często ograniczenia natury społeczno-demograficznej, takie jak wyludnianie i starzenie się wsi oraz brak młodych następców gospodarstw. Tereny dotknięte ograniczeniami mają utrudniony rozwój, a gospodarstwa są mniej konkurencyjne w stosunku do pozostałych i określane są w literaturze obszarami zaniedbanymi, problemowymi lub zacofanymi.
Polityka poprawy konkurencyjności rolnictwa, ochrony zasobów środowiska naturalnego i jakości życia na obszarach wiejskich prowadzona w ramach Wspólnej Polityki Rolnej ma charakter horyzontalny i realizowana jest na jednolitych zasadach w obrębie całej przestrzeni produkcyjnej kraju. Tylko jeden instrument finansowy w ramach Osi 2 PROW – wspieranie gospodarstw na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) zmniejsza różnice w dochodach gospodarstw działających w trudnych warunkach. Ostanie badania nad wdrażaniem wybranych działań w ramach PROW wykazały, że rolnictwo na obszarach problemowych w znacznie mniejszym stopniu korzysta z dostępnych instrumentów finansowego wsparcia w porównaniu do pozostałych terenów. Może to oznaczać, że zasoby przyrodnicze nie są w wystarczającym stopniu chronione, a gospodarstwa nie otrzymują dodatkowych środków z tytułu świadczonych usług ekologicznych. Brak działań ochronnych lub stosowanie ich w niewystarczającym stopniu w terenach urzeźbionych o intensywnej produkcji prowadzi do nasilenia erozyjnej degradacji gleby, zwiększenia spływu powierzchniowego i wymycia substancji biogennych (N, P) pochodzenia rolniczego oraz przyczynia się do wzrostu zagrożenia powodziowego. Utrzymanie dotychczasowego tempa wdrażania działań ochronnych nie zmniejszy zagrożenia degradacji gleby i może prowadzić do pogłębiania się różnicy ekonomicznej gospodarstw na obszarach problemowych. Zarysować się mogą trendy wzrostu powierzchni odłogów, czy całkowitego zaniechania działalności rolniczej, co spowoduje trwałe zmiany w krajobrazie rolniczym. W dłuższej perspektywie czasu mogą nasilić się negatywne procesy społeczne związane z brakiem następców gospodarstw rolnych i wyludnianiem się wsi. Właściwa ocena przyczyn niedostatecznego wdrażania działań środowiskowych na obszarach OPR oraz dostosowanie instrumentów finansowych do aktualnych potrzeb ochrony powinno być priorytetem prac nad nową edycją PROW.
Niezależnie od rozwoju rolnictwa oraz ochrony zasobów przyrodniczych na obszarach OPR potrzebna jest dynamiczna polityka w zakresie rozwoju alternatywnej działalności gospodarczej i usługowej. Wzrost pozarolniczych dochodów może przyczynić się do poprawy warunków materialnych i stabilizacji rozwoju społecznego oraz zahamowania niekorzystnych trendów demograficznych. Wykorzystanie potencjału obszarów OPR powinno być realizowane w sposób kompleksowy w ramach wielofunkcyjnego rozwoju i wykorzystania lokalnych uwarunkowań środowiskowych, infrastrukturalnych i społeczno-kulturowych. Instrumenty finansowe wsparcia działalności alternatywnej na obszarach wiejskich są dostępne w PROW oraz regionalnych programach operacyjnych (RPO). Wyniki przeprowadzonych badań nad oceną obszarów OPR wskazują na niski stopień wykorzystania istniejącego potencjału gospodarczego na obszarach wiejskich, niedostateczny dostęp i przepływ informacji pomiędzy ogniwami łańcucha inwestycyjnego a inwestorami nt. dostępu do środków finansowych, warunków i zasad wdrażania projektów inwestycyjnych oraz wymiany informacji i doświadczeń zdobytych w czasie realizacji inwestycji.